Voir la source de Wàll yi xam-xam jëme kanam ci Tugal

Wàll yi xam-xam jëme kanam ci [[Tugal]]

[[Xam-xam]] naat na te jëm-kanam ci Tugal, ci biir xarnu yii: bu fukk ak ñeent, fukk ak juroom ak fukk ak juroom benn g, loolu bokk ci li waral jëm-kanamug xam-xam gu mag gii Tugal gis tay ci jamonoom ju yees jii ñu nekk, nga xam ne ci la [[yewwute]]g [[xam-xam]] juddoo ak gu [[ndefar]] ci Tugal, ak li topp ci loolu ci njariñ yoy du Tugal rekk la ñeel waaye [[àdduna]] bépp.

'''Li taxoon xam-xam jëm kanam :'''

Jëm-kanam gii xam-xam jëm kanam tay ci réewi [[Tugal gu sowwu]] gi, am na ay [[balluwaay]] yu wuute, yi ci ëpp solo di:

'''(1)	Tuxal xam-xami jullit ñi ak firi leen ci làkki Tugal yi te jariñu ci.'''

'''(2)	Ak feeñ gu ab lim xëy feeñ ci boroom xam-xami Tugal yi amoon ag cofeel ci gëstu yi aju ci xam-xam'''

'''(3)	Yokku gu yëngu-yëngug firi ak taalif yokkuwoon, rawati na bi ñu fentee móolukaay yi.'''

'''(4)	Xemmeemtéef gu waa Tugal yi amoon ci dundalaat xam-xam yu yàgg ya: [[xam-xam yu Gres-Rom ya]].''' 


== Wàll yi xam-xam jëme kanam : ==


Ak li ñuy misaal jamono yu diggu yi ci Tugal lepp, naan jamonoy réer la ak lëndëm, teewul ay ceññeeri xam-xam yu kenn manta réere, manta weddi amoon fa . Li am daal mooy wuññiy xam-xam yi ci jamono jii du woon yu yaatu, lu néew la woon. Ci noonu xam-xamu waa Tugal yi nekkutoon lu moy li ñu xame woon ci waa Geres yi ak ci jullit ñi, ci seen ginaaw. Maanaa mi xalaati waa Orob yi ame woon soppiku woon na ci jamonoy yewwute gi, ginaaw bi nga xamee ne gëstuy xam-xam yi fa ñoom, dafa mujjoon tegu ci [[nattu]] ak [[jarbu]] . Ci noonu Tugal jot na a am ndam ci jëmale kanam xam-xam ci wàll yu bari, yi ci ëpp solo di:


== [[Paj]] : ==


Paj walla “Ndoktoor” ci [[Tugal]] wéyoon na di sukkandiku ci li fi waa Geres bàyyiwoon ak li fi [[Jalinos]] jot a indi ak [[Hiboqrat]] ak pajug jullit ñi, jaare ko ci seen téerey paj yi nga xam ne waa Tugal mujjoon nañu leen’a firi ci seeni làkk.

Xam-xam bi Tugal ame ci paj weesuwutoon fii, ba ci xarnub fukk ak juroom benn g.

Waa Tugal yittewoo woon nañu bu baax xam-xamu paj, ñoom daal ñoo ci gënoon’a sonn ñu dul woon ñoom, rawati na ci xarnub fukk ak juroom benn g, moom de xarnu la bu fekke ay xew-xew yu bari yoo xam ne ñoo waral ag jëm kanam gu mag ci wàllug paj ci Tugal.

Bii xarnu daal seere na ay yëngu-yëngu yu [[wuññi]] yu [[melosuuf]] ak tuxug ay mboolooy gaal yu yaxantu, ak ay gàddaay ci ay mbooloo ngir dëkk-ji ci réew yii ñuy door’a wuññi, aki xare yu tar te yàgg yu amoon ci Tugal te sababoon ay tawat yu metti aki [[mbas]] yu ñu xamutoon ci Tugal. Mu mujj nag bokk ci [[wartéef]]i doktoor yi ci Tugal ñu jeem’a xam yile tawat yu yees ak nu ñu leen di faje, wutal leen ay garab.

Ci noonu boroom xami-xami Tugal yu bari feeñ, ku ci mel ni: [[Fisaliyos]] mum [[Belsig]] mi, [[Frakastor]] mu [[Itaali]] mi, ak [[Gonte Andarnax]] mu [[Almaañ]] mi nekkoon doktoorub 
[[Fransuwaa mu njëkk]] mi doon buuru [[Faraas]], ak [[Lofan Hok]] mu [[Olaand]] mi, ak [[Luwis Pastor]] mu Faraas mi ak [[Kox]] mu Almaañ mi añs.
Bu ko defee waa Tugal yi xam [[jàngoro]] yi, xam it nu nu leen di faje, ju ci mel ni: Daftiriya, Judri, Tifos, [[Kolera]], Tifod añs.


== [[Melosuuf]] ak [[Saytubiddiw]]: ==


Xalaat wi naan suuf si daa tàllaliku, te boroom xam-xami [[saytubiddiw]]i Gres yi indi woon ko fi, moo nekkoon xalaat bi tasoon ci Tugal gépp, ci [[jamono ju diggu]] ji, ak doonte lenn ci boroom xam-xami Gres yi waxoon nañu lu ko safaan, ne suuf si moom tàllalikuwul, daa [[bulu]] kay, mel ni ab [[kol-kol]], boroom xam-xamu Gres bii di [[Batlimos]], moom doon na def ay liggéey ci googu wàll.

Waa Tugal yi nag seen xam-xamu melosuuf ñi ngi ko doon gën a jëmale kanam, jaare ko ci li ñu xame ci wuññiy melosuuf yi ak ginaaw bi. Ci noonu xam-xamu melosuuf tàmblee jëm kanam ci Tugal.
Jëm kanamug xam-xamu melosuuf tax na ba bu saytubiddiw it jëm kanam. Kii di [[Koperniks]], di boroom xam-xamu [[Poloñ]], moom, siiwoon na ci lefum xam-xam mu Tugal mi, moom déy duggal na loxoom bu baax  – boo xoolee liggéeyam yi aju ci xam-xamu saytubiddiw  – ci doxug xam-xam akug jëmam kanam ci Tugal. Kopernic moom àndutoon ci [[gisiin]]u Batlimos wi doon wax naan suuf si moom daa bulu ba noppi nekk ci digg [[àdduna]] bi, bu ko defee yarami asamaan yi  di ko wër. Kopernics moom ne suuf si daal ak yeneen yarami asamaan yi, ñoom ñepp dañuy wër [[jant]] bi, te suuf si nag am na wërug boppam gu muy wër ab[[ digg]]am , ci 24 waxtu yu nekk. Mu neeti suuf si dafa wërngalu, maanaam roo  te wërngaloom googu nag tax na ba day yor doxiin walla yëngu-yëngu gu roo, mbaa guy wërngalu, di wëndéelu. 

Waaye nag lu ñaaw la lool Copernic ñàkk a man a tas te wisaare xalaatam yooyu ci bi muy dund, ngir rekk ragal gu mu ragal [[Jàngu]] bi (Egliis bi), xalaatam yooyu wisaarewuñu leen mbaa nu tas leen ndare ci atum 1543 g, muy at mi mu faatoo. Boroom xam-xamu Itaali bii di [[Galileo]] ( 1564 – 1642 g ) moom jug, def lu rëy ci jëmale kanam xam-xamu saytubiddiw, loolu gën na a am ci ginaaw bi mu jëfandikoo [[fésalukaay]] (microscope) ngir fuglu [[biddiw]] yi ak yaram yi ci kaw [[asamaan]] si, mu dëgëral itam xalaati Kopernic yi.


== [[Jëmm]]: ==


Xam-xamu Jëmm gën na a jëm kanam te gën a buur , ci xarnub fukk ak juroom benn g. Bu ko defee, nga gis boroom xam-xam yi ñuy [[dàggasante]]  ci [[masala]]m yëngu-yëngu, ndaxte yëngu mooy cëslaayu xam-xamu Jëmm bu [[Arusto]], maanaam ci la xam-xamam boobu tegu.

Boroom xam-xami Tugal yi def seen yitte ci [[ñòddi]] gi nekk ci suuf si . 
Boroom xam-xamu Itaali bii di Galileo di ku rawoon ci wàll googu, moom de ci atum 1592g, yéegoon na ca sooroolub [[Pisa]] bu jeng ba, jël ñatti yëf sànni leen, ñu rotandoo ci suuf, Galileo mii moom lañuy jàppe ki gën a am solo ci boroom xam-xami Tugal yi daa yittewoo xam-xamu Jëmm, ndax kat mooy ki teg [[dàtt]]i xam-xam bii ci Tugal ci fukk ak juroom ñaareelu xarnu g.

Boroom xam-xamu Angalteer bii di Isaac [[Newton]] (1742 – 1727 g ) mooy ki wuññi dooley ñòddi walla bijji gi nekk ci suuf si . Moo wax ne kawkab yepp, dañuy wër jant bi, ci ay ngunu walla [[koto]] yu sax, yoo xam ne ñòddi gi nekk ci [[jant]] bi moo leen di nos te di leen teg ci yoon.
Ki ñuy wax [[Laplace]] (1749 – 1827 g ), moom itam ñëw, sonn ba xam ni biddiw  yi sosoo.


== [[Simi]]:==

Waa Tugal yi tuxale nañu ci jullit ñi xam-xam yu am solo, yu aju ci xam-xamu [[simi]] bu bees bii, nga xam ne boroom xam-xamu jullit bii di [[Jaabir Bun Hayyaan]], fésoon na ci lool, te amoon ci ag raw.
Ñoo leen xamal [[alkol]], [[soda]], [[gudrong]], [[saabu]] ak yeneen [[toggaliiti]] yu simi yi nga xam ne jullit ñi aayoon nanu ci.
Toggaliit yii ba leegi danga ciy gis yoo xam ne turi ay jullit lañuy yore.

Waa Tugal yi nag, ñoom, dañoo gën a jëmale kanam xam-xamu Simi, ci ginaaw [[yewwute]] gi. Ci noonu kii di [[Josef Priestley]] am tawfeexu di ci waa Tugal yi ki njëkk a jële [[Oksijen]] ci xoromi [[Siibix]]  , atum 1774 g, te loolu kat fekkoon na boroom xam-xamu jullit bii di [[Jaabir]] xamoon ko bu yàgg. [[Lavoisier]] di boroom xam-xamub Faraas, di ki feeñal [[gaas]]ub [[njëlbeenu oksid korbon]], atum 1797 g . Waay Almaañ jii di [[Rontgen]] (1845 – 1923g), moom, ñëw feeñalal ñu [[ceññeeri iks]] , atum 1895g.


== [[Mbëj]]:==

Boroom xam-xam bii ñuy wax [[Thales]], di ku dëkkoon Geres, moo seetlu woon dooley bijji ju nekk ci mbëj, bi mu ko wokkee, loolu mooy li nu njëkk a xam ci kàttanu mbëj. Boroom xam-xamu Angalteer bii di [[William Gilbert]], nekoon doktooru buuru [[Angalteer]] bu jigéen bii di [[Elisabet]] mu njëkk mi, moom itam ñëw, feeñal ne am na yeneen [[ne-ne]]   yuy am ag [[ñoddi]] boo leen jonjee, yu dul mbëj rekk. Feeñalug loolu nag mi ngi ame woon ci lu tollook atum 1600 g. Boroom xam-xamu Almaañ dikk, fent ab jumtukaayu mbëj buy juddal mbëj atum 1672 g.

Ki ñuy wax [[Stephen Gray]] dikk, won ñu ni ñuy tuxale mbëj, jële ko ci barab, yobb ko ci beneen, jaare ko ci buum yu xànjar.

[[Wolt]] mu [[Itaali]] mi, di ki wone [[duusi mbëj]] yi, te fent [[batari]]. Borom xam-xamu [[Aamerig]] bii di [[Bengamin Franklin]], di ki wone ne [[melax]] ak [[mbëj]] benn lañu, mooy ki fent [[fegukaayu dënn]] . [[Misel Faraday]] dikk, moom itam, di ki feeñal yoon woo xam ne ci la ñuy jaare di genne [[mbëj]] bu bari atum 1831 g.
Waa Tugal soobu nañu ci xam-xamu [[Xayma]], waay [[Itaali]] jii di [[Tartaliya]] def ci lu am solo, boroom xam-xamu [[Faraas]] bii di [[Fiit]], jëfandikoo woon na ay [[araf]] ci xam-xamu [[Jabru]], bii nga xam ne ci jullit ñi la ko waa [[Tugal]] yi jële.

[[Leodardo da Vinci]] nag moom ci boroom xam-xam yi sos  [[xam-xamu suuf]] (Géologie)la bokk, moom mi dëkkoon Itaali, [[Jims Hitn]] ( 1726 – 1797g) itam ñëw, di ki xamale ni doj yi nekke ak ni ñuy sosoo.

Jamonoy [[yewwute]] daal ci Tugal mooy jamono ji goreel xelum [[Tugal]] mi, te féexal xalaatam, yaatal ko, musal ko ci tënk-tënki jamonoy Tugal ju diggu ji. Ba tay dees na ko jàppe muy jamono ji xayale te waajale ba xam-xam man a jëm kanam, man a naat ci Tugal, naataangey xam-xam gii nga gis ci Tugal ci jii jamono de, dara waralu ko lu dul jamonoy yewwute. Ci jii jamono la ay jéem yu xam-xam yu dëggu am, yu sukkandiku ci yoonu xam-xam wi jullit ñi fentoon bu yàgg lool, njëkk waa Tugal yi di ko xam.

[[Wàll:xam-xam]]
[[Wàll:Tugal]]