Afrig

Afrig

Afrig, Afirig, moom la ñu jàppee ne mooy gox bi nit cosaanoo, su nu ko xoolee ci yaatuwaayam ak bariwaayu askanam (lu weesu gox bu Asi), mooy ñaareelu gox bi gënn a rëy ci àdduna bi. Yaatuwaayam tollu na ci 30.065.000 km², nekk 20,3% ci jéeri ji ci àdduna bi. Ay way dëkkam tollu ci lu ëpp 800.000.000, muy benn juroom ñaareel bu way dëkki àdduna bi. Afrik a ngi yem ci bëj-gànnaaram ci Géej gu Diggu gi, ci sowwu ci Mbàmbulaanug Atlas, ci bëj-saalum ci Mbàmbulaan gu Bëj-saalum gi, ci penku ci Mbàmbulaanug End. Asi rekk la taqalool ci yeneen gox yi. Yamoo gi jàll na ko. Ci jëmm doon na gox bu bari'y melokaan, te wuute teg ci.

Cosaanam

Baatu «Afrig» moo ngi jóge ci turu Afridi yi, doonoon ag giir gu dëkkoon ci Bëj-gànnaaru Afrig ci diwaanu Kaartaas.

Beneen cosaanam moo bàyyikoo ci Berber Taferka «suuf», «boroom suuf». Ki fay dund la ñuy woowee Aferkiw, Latin yi soppi ko africanus, mu doonoon aw tundu waa rom ci Afrig. Araab yi di ko wax إفريقيا ifrīqīyā, mu doonoon Tiniisi gu tay gi.

Ñeneen ne ci baatu waa geres bii di aphrike («amul sedd»), latin di ko waxaprica («Bari naaj»), la jóge.

Taariix

Afrik la ñuy jàppee ne mooy cosaanu nit, ndax desiti nit yi gën a yàgg ci àdduna bi fa la ñu ko gisee, ci Afrig gu Bëj-saalumu-Sahara.

Sahara cëru na bu baax ci màggug gox bi. Taariixu askani Bëj-gànnaaru Afrig yi day tolloo ak bu Tugal ak bu Penku gu Diggu gi. Li ëpp ci Afrig gu Bëj-saalumu-sahara amul woon genn jëflante ak li des ci àdduna bi, da ñoo beru woon.

Jamono ju yàgg ja

Xay yi juddoo ci goxu Afrik, boole nañ leen ci yi gën a mag ci taariixu nit. Xayu Esipt ak bu Gana ak bu Mali, ak bu Kuush ak bu Songaay, añse.

Jamono ju yees ji

Jàppum njaam

Ngir Xòotal, yërël bii jukki ci Jàppum njaam

Ci li taariixkat yi wax, jàppum njaam mi ngi tambali ci xarnub VII ak araab yi. Ci lu gën a leer ci atum 652 ba Ab njiitu araab takk-taxawalee waa Nubi yi ngir ñu jox leen 360 ciy jaam at mu jot. barab yi njaay mi doon amee mi ngi dale ca Mali ba Penku Afrik, ci wàll gi féete bëj-saalumu Sahara.

Ci xayma nee nañ ci diggante xarnub XVIII ba ci xarnub XIX, benn ñenteel ci nit ñi ay jaam la ñu woon, walla ñu ñu manante (takk-taxawal) ci liggéey bu ñu sañut a bañ. Nee nañ njiitu waa afrik yi ci seen bopp ñoo doon jàppaate ak a jaayaate.

Waa tugal lu weesu bi ñu aakimoo (walla sancee) suufi Aamerig yi da ñoo soxla woon ay loxo yuy liggéey ci seen tool yi. Def nañ ko ci 400 at (1500-1888), ay jaam yu bari jënd nañ leen walla jàpp nañ leen ci tefesi afrik yi: Sowwu Afrig gépp, ak ci bëj-saalumam itam. Donte tereg jàppum njaam gi mi ngi waddoon ci lu jege atum 1850 (réew yépp bàyyeendoowuñu ko) amoon ay nit yu wëyoon di ko def cig làqatu ba ci 1900.

Jamono ju mujj ji

Aakimoo gu waa tugal

Jamonoy aakimoo gu tugal ci Afrig moo ngi tambalee ci Ndajeem Berlin (1884-1885) ba ci tembte yi ci atum 1960, sedatle gu réew yu tay yi ca la jóge. Ecoopi moo doonoon menn rèew mi ñu masut a teg

Melosuuf

Ngir Xòotal, yërël bii jukki ci Melosuufug Afrig

Réewi Gox bi

Pàcc yu tembte gu réewi Afrig yi

Turi Réew yeek seen raaya	Rëyaay (km²)	way-dëkk (1 sulet 2002)	Fattaay (ci km²)	Tembte	Péey
Penku Afrig:
Buruundi	27 830	8 090 068	229,0	1962	Bujumbura
Komoor	2 170	690 948	283,1	1975	Moroni
Jibuti	23 000	768 900	20,6	1977	Jibuti
Eritere	121 320	4 465 651	36,8	1993	Asmara
Ecoopi	1 127 127	74 777 981	60,0		Addis-Abeba
Keeñaa	582 650	34 707 817	53,4	1963	Nairobi
Madagaskaar	587 040	18 595 469	28,1	1960	Antananariwo
Malawi	118 480	13 013 926	90,3	1964	Lilongwe
Mayot (Faraas)	374	201 234	456,9		Mamudsu
Mosambik	801 590	19 686 505	24,5	1975	Maputo
Ruwandaa	26 338	8 648 248	280,9	1962	Kigali
Seysel	455	83 688	176,0	1976	Wiktoria
Somali	637 657	7 753 310	12,2	1 suwe 1960	Mogadisu
Tansani	945 087	37 187 939	39,3	1961	Dodoma
Ugandaa	236 040	24 699 073	104,6	1962	Kampala
Simbaawee	752 614	9 959 037	13,2	1980	Lusaka
Saambi	390 580	11 376 676	29,1	1964	Arare
Diggu Afrig:
Angolaa	1 246 700	10 593 171	8,5	1975	Luanda
Kamerun	475 440	16 184 748	34,0	1 Samwie 1960	Yaunde
Réewum Diggu Afrig	622 984	3 642 739	5,8	1960	Bangi
Cadd	1 284 000	8 997 237	7,0	1960	Njamena
Kongóo	342 000	2 958 448	8,7	1960	Brasawil
Kongóo-Kinshasa	2 345 410	55 225 478	23,5	30 suwe 1960	Kinshasa
Gineg yamoo	28 051	498 144	17,8	10 sattumbar 1974	Malabo
Gaboŋ	267 667	1 233 353	4,6	17 ut 1960	Librewil
Sao Tome ak Principe	1 001	170 372	170,2	1975	Sao Tome
Bëj-gànnaaru Afrig:
Alseeri	2 381 740	32 277 942	13,6	1962	Alse
Isipt	1 001 450	70 712 345	70,6	28 fewirie 1922	Xayra
Libi	1 759 540	5 368 585	3,1	20 disembar 1951	Tripoli
Marok	446 550 (710 050 ak sahara)	31 167 783	69,8	2 awril 1956	Rabat
Sudaan	2 505 810	37 090 298	14,8	1956	Xartum
Tiniisi	163 610	9 815 644	60,0	20 awril 1956	Tunis
Suufus waa-tugal ci bëj-gànnaaru Afrig :
Duni Kanaari (Ispaañ)	7 492	1 694 477	226,2		Las Palmasu Kanaari gu Mag, Santa Cruz gu Tenerif
Ceuta (Ispaañ)	20	71 505	3 575, 2		—
Madeira (Portugaal)	797	245 000	307,4		Funsal
Melilla (Ispaañ)	12	66 411	5 534, 2		—
Bëj-saalumu Afrig:
Botswana	600 370	1 591 232	2,7		Gaboron
Lesoto	30 355	2 207 954	72,7		Maseru
Namibi	825 418	1 820 916	2,2		Windok
Afrig gu Bëj-saalum	1 219 912	43 647 658	35,8		Pretoria
Eswatini	17 363	1 123 605	64,7	1968	Mbaban
Sowwu Afrig:
Bene	112 620	6 787 625	60,3		Porto-Nowo
Burkinaa Faaso	274 200	12 603 185	46,0	5 ut 1960	Uagadugu
Kap Weert	4 033	408 760	101,4	5 sulet 1975	Praia
Kodiwaar	322 460	16 804 784	52,1	7 ut 1960	Abijaa, Yamusukro
Gaambi	11 300	1 455 842	128,8	1965	Banjul
Gana	239 460	20 244 154	84,5	6 Maars 1957	Akra
Gine	245 857	9 371 065	31,6	2 Oktoobar 1957	Konaakri
Gine Bisaawóo	36 120	1 345 479	37,3	10 Sattumbar 1974	Bisaawóo
Libeeria	111 370	3 288 198	29,5	1847	Morowia
Mali	1 240 000	11 340 480	9,1	1960	Bamako
Gànnaar	1 030 700	2 828 858	2,7	1960	Nuasot
Niseer	1 267 000	10 639 744	8,4	1960	Ñaame
Niseeria	923 768	129 934 911	140,7	1960	Abuja
Senegaal	196 190	11 343 328	57,8	4 awril 1960	Ndakaaru
Siraa Leyoon	71 740	5 614 743	78,3	1961	Freetown
Togóo	56 785	5 285 501	93,1	27 Awril 1960	Lome
Lépp	30 368 609	843 705 143	27,8

Goxub Afrig gëstu gi aju ci ay way dëkkam

Yërël bii jukki ci Way dëkki Afrig

Cosaan ak diine

Xool: Diiney Afrig

Làkk

Gëstukatu-làkk yi ci xayma nee nañ 2 000 làkk ci goxu Afrik, ñu boole leen ci ñeenti mbooloo, làkk yi fa cosaanoowul bokkuñu ci.

Xool it

Koom-koomu Afrig

Lëkkalekaay yu biti

• History of Africa The last tribal states.

Goxi àdduna bi

Afritugalasi	Oseyaani	Afrig	Tugalasi
Bëj-gànnaaru Aamerig	Tugal	Asi	Bëj-saalumu Aamerig