Afrig

Afrig, Afirig, moom la ñu jàppee ne mooy gox bi nit cosaanoo, su nu ko xoolee ci yaatuwaayam ak bariwaayu askanam (lu weesu gox bu Asi), mooy ñaareelu gox bi gënn a rëy ci àdduna bi. Yaatuwaayam tollu na ci 30.065.000 km², nekk 20,3% ci jéeri ji ci àdduna bi. Ay way dëkkam tollu ci lu ëpp 800.000.000, muy benn juroom ñaareel bu way dëkki àdduna bi. Afrik a ngi yem ci bëj-gànnaaram ci Géej gu Diggu gi, ci sowwu ci Mbàmbulaanug Atlas, ci bëj-saalum ci Mbàmbulaan gu Bëj-saalum gi, ci penku ci Mbàmbulaanug End. Asi rekk la taqalool ci yeneen gox yi. Yamoo gi jàll na ko. Ci jëmm doon na gox bu bari'y melokaan, te wuute teg ci.
Cosaanam
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Baatu «Afrig» moo ngi jóge ci turu Afridi yi, doonoon ag giir gu dëkkoon ci Bëj-gànnaaru Afrig ci diwaanu Kaartaas.
Beneen cosaanam moo bàyyikoo ci Berber Taferka «suuf», «boroom suuf». Ki fay dund la ñuy woowee Aferkiw, Latin yi soppi ko africanus, mu doonoon aw tundu waa rom ci Afrig. Araab yi di ko wax إفريقيا ifrīqīyā, mu doonoon Tiniisi gu tay gi.
Ñeneen ne ci baatu waa geres bii di aphrike («amul sedd»), latin di ko waxaprica («Bari naaj»), la jóge.
Taariix
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Afrik la ñuy jàppee ne mooy cosaanu nit, ndax desiti nit yi gën a yàgg ci àdduna bi fa la ñu ko gisee, ci Afrig gu Bëj-saalumu-Sahara.
Sahara cëru na bu baax ci màggug gox bi. Taariixu askani Bëj-gànnaaru Afrig yi day tolloo ak bu Tugal ak bu Penku gu Diggu gi. Li ëpp ci Afrig gu Bëj-saalumu-sahara amul woon genn jëflante ak li des ci àdduna bi, da ñoo beru woon.
Jamono ju yàgg ja
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Xay yi juddoo ci goxu Afrig, boole nañ leen ci yi gën a mag ci taariixu nit. Xayu Esipt ak bu Gana ak bu Mali, ak bu Kuush ak bu Songaay, añse.
Jamono ju yees ji
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Jàppum njaam
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]![]() |
Ci li taariixkat yi wax, jàppum njaam mi ngi tambali ci xarnub VII ak araab yi. Ci lu gën a leer ci atum 652 ba Ab njiitu araab takk-taxawalee waa Nubi yi ngir ñu jox leen 360 ciy jaam at mu jot. barab yi njaay mi doon amee mi ngi dale ca Mali ba Penku Afrik, ci wàll gi féete bëj-saalumu Sahara.
Ci xayma nee nañ ci diggante xarnub XVIII ba ci xarnub XIX, benn ñenteel ci nit ñi ay jaam la ñu woon, walla ñu ñu manante (takk-taxawal) ci liggéey bu ñu sañut a bañ. Nee nañ njiitu waa afrik yi ci seen bopp ñoo doon jàppaate ak a jaayaate.
Waa tugal lu weesu bi ñu aakimoo (walla sancee) suufi Aamerig yi da ñoo soxla woon ay loxo yuy liggéey ci seen tool yi. Def nañ ko ci 400 at (1500-1888), ay jaam yu bari jënd nañ leen walla jàpp nañ leen ci tefesi afrik yi: Sowwu Afrig gépp, ak ci bëj-saalumam itam. Donte tereg jàppum njaam gi mi ngi waddoon ci lu jege atum 1850 (réew yépp bàyyeendoowuñu ko) amoon ay nit yu wëyoon di ko def cig làqatu ba ci 1900.
Jamono ju mujj ji
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Aakimoo gu waa tugal
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Jamonoy aakimoo gu tugal ci Afrig moo ngi tambalee ci Ndajeem Berlin (1884-1885) ba ci tembte yi ci atum 1960, sedatle gu réew yu tay yi ca la jóge. Ecoopi moo doonoon menn rèew mi ñu masut a teg
Melosuuf
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]![]() |
Réewi Gox bi
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]
Turi Réew yeek seen raaya | Rëyaay (km²) |
way-dëkk (1 sulet 2002) |
Fattaay (ci km²) |
Tembte | Péey |
---|---|---|---|---|---|
Penku Afrig: | |||||
![]() |
27 830 | 8 090 068 | 229,0 | 1962 | Bujumbura |
![]() |
2 170 | 690 948 | 283,1 | 1975 | Moroni |
![]() |
23 000 | 768 900 | 20,6 | 1977 | Jibuti |
![]() |
121 320 | 4 465 651 | 36,8 | 1993 | Asmara |
![]() |
1 127 127 | 74 777 981 | 60,0 | Addis-Abeba | |
Royuwaay:SSD Sudaan gu Bëj-saalum | 644 329 | 12 778 250 | 20 | 2011 | Juba |
![]() |
582 650 | 34 707 817 | 53,4 | 1963 | Nairobi |
![]() |
587 040 | 18 595 469 | 28,1 | 1960 | Antananariwo |
![]() |
118 480 | 13 013 926 | 90,3 | 1964 | Lilongwe |
![]() |
374 | 201 234 | 456,9 | Mamudsu | |
![]() |
801 590 | 19 686 505 | 24,5 | 1975 | Maputo |
![]() |
26 338 | 8 648 248 | 280,9 | 1962 | Kigali |
![]() |
455 | 83 688 | 176,0 | 1976 | Wiktoria |
![]() |
637 657 | 7 753 310 | 12,2 | 1 suwe 1960 | Mogadisu |
![]() |
945 087 | 37 187 939 | 39,3 | 1961 | Dodoma |
![]() |
236 040 | 24 699 073 | 104,6 | 1962 | Kampala |
![]() |
752 614 | 9 959 037 | 13,2 | 1980 | Lusaka |
![]() |
390 580 | 11 376 676 | 29,1 | 1964 | Arare |
Diggu Afrig: | |||||
![]() |
1 246 700 | 10 593 171 | 8,5 | 1975 | Luanda |
![]() |
475 440 | 16 184 748 | 34,0 | 1 Samwie 1960 | Yaunde |
![]() |
622 984 | 3 642 739 | 5,8 | 1960 | Bangi |
![]() |
1 284 000 | 8 997 237 | 7,0 | 1960 | Njamena |
![]() |
342 000 | 2 958 448 | 8,7 | 1960 | Brasawil |
![]() |
2 345 410 | 55 225 478 | 23,5 | 30 suwe 1960 | Kinshasa |
![]() |
28 051 | 498 144 | 17,8 | 10 sattumbar 1974 | Malabo |
![]() |
267 667 | 1 233 353 | 4,6 | 17 ut 1960 | Librewil |
![]() |
1 001 | 170 372 | 170,2 | 1975 | Sao Tome |
Bëj-gànnaaru Afrig: | |||||
![]() |
2 381 740 | 32 277 942 | 13,6 | 1962 | Alse |
![]() |
1 001 450 | 70 712 345 | 70,6 | 28 fewirie 1922 | Xayra |
![]() |
1 759 540 | 5 368 585 | 3,1 | 20 disembar 1951 | Tripoli |
![]() |
446 550 (710 050 ak sahara) | 31 167 783 | 69,8 | 2 awril 1956 | Rabat |
![]() |
1 861 484 | 40 782 742 | 22 | 1956 | Xartum |
![]() |
163 610 | 9 815 644 | 60,0 | 20 awril 1956 | Tunis |
Suufus waa-tugal ci bëj-gànnaaru Afrig : | |||||
![]() |
7 492 | 1 694 477 | 226,2 | Las Palmasu Kanaari gu Mag, Santa Cruz gu Tenerif | |
![]() |
20 | 71 505 | 3 575, 2 | — | |
![]() |
797 | 245 000 | 307,4 | Funsal | |
![]() |
12 | 66 411 | 5 534, 2 | — | |
Bëj-saalumu Afrig: | |||||
![]() |
600 370 | 1 591 232 | 2,7 | Gaboron | |
![]() |
30 355 | 2 207 954 | 72,7 | Maseru | |
![]() |
825 418 | 1 820 916 | 2,2 | Windok | |
![]() |
1 219 912 | 43 647 658 | 35,8 | Pretoria | |
![]() |
17 363 | 1 123 605 | 64,7 | 1968 | Mbaban |
Sowwu Afrig: | |||||
![]() |
112 620 | 6 787 625 | 60,3 | Porto-Nowo | |
![]() |
274 200 | 12 603 185 | 46,0 | 5 ut 1960 | Uagadugu |
![]() |
4 033 | 408 760 | 101,4 | 5 sulet 1975 | Praia |
![]() |
322 460 | 16 804 784 | 52,1 | 7 ut 1960 | Abijaa, Yamusukro |
![]() |
11 300 | 1 455 842 | 128,8 | 1965 | Banjul |
![]() |
239 460 | 20 244 154 | 84,5 | 6 Maars 1957 | Akra |
![]() |
245 857 | 9 371 065 | 31,6 | 2 Oktoobar 1957 | Konaakri |
![]() |
36 120 | 1 345 479 | 37,3 | 10 Sattumbar 1974 | Bisaawóo |
![]() |
111 370 | 3 288 198 | 29,5 | 1847 | Morowia |
![]() |
1 240 000 | 11 340 480 | 9,1 | 1960 | Bamako |
![]() |
1 030 700 | 2 828 858 | 2,7 | 1960 | Nuasot |
![]() |
1 267 000 | 10 639 744 | 8,4 | 1960 | Ñaame |
![]() |
923 768 | 129 934 911 | 140,7 | 1960 | Abuja |
![]() |
196 190 | 11 343 328 | 57,8 | 4 awril 1960 | Ndakaaru |
![]() |
71 740 | 5 614 743 | 78,3 | 1961 | Freetown |
![]() |
56 785 | 5 285 501 | 93,1 | 27 Awril 1960 | Lome |
Lépp | 30 368 609 | 843 705 143 | 27,8 |
Goxub Afrig gëstu gi aju ci ay way dëkkam
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Goxub Afrig Gëstu gi aju ci ay way dëkkam: Lii mooy am-am yi fi nekk: Ø Diiwaan yu fatt yi ci ay way dëkk: yii diiwaan nag ñi ngi ci barab yi barim mbay, mbell ak njuux li bu méngoo, ci xuru Niil wu jege wi ak Delta ak ci barabi tefes yi ci bëj-gànnaaru Afrig, ak ci Laamaaru Ngéej yu Yamoo yi, ak ci tefesug sowwu Afrig, ak ci diiwaani bëj-saalum yi ak bëj-saalumu penku ci Afrig gu bëj-saalum gi. Ø Diiwaan yu diggdóomu yi cig dëkk: barab yii lu diggdóoomu te yam ci ag fatt ci wàllug dëkk moo fa nekk, maanaam ña fa dëkk bareewuñu noonu, moom nag ay yaatu-yaatoo fa nekk yu rëy ci ay sammuwaay, ci goxi Sudaan yu sowwu yi, dale ko ci dexug Senegaal gi ba ca ngéejus Càdd si, ak ci xuru Niil ci Sudaan ak ci Laamaaru Eccopi ak ci Sowwu Afrig ak bëj-saalumu mbalkam Kongoo. Ø Diiwaan yi bariwul ay way dëkk: ñooy tàkk yu bekkoor yi, niki: Tàkk gu mag gi, Tàkkug Kalahaari gi ak Tàkkug Somaali gi, ak itam gotti Yamoo yu fatt yu bari yi ay ngirowaay aki tawat, ci mbalkam Kongoo ak digg Afrig. Ø Way dëkki Afrig ñu néew lañu, bu ñu leen nattee ci tolluwaayam bu rëy bii (moom Afrig): sababus loolu day dellu ci ni ab déndam méngoodee, ñagase ni. Ak itam sanc gi ko Tugal sancoon te yàgg fi, giir ay xéewalam yu dénd, te loolu indil ko ag dellu ginnaaw gu mag. Lii lépp nag dox na ci taxawal màggug way dëkkam. Leegi nag duggalees na fi jumtukaayi feg yi aju ci wàllug wér gu yaram, bu ko defee way dëkk yi tàmbali di bari, di màgg. Limub way dëkki Afrig àgg na ci 350 ci milyoŋi nit , ñi ngi séntu lim bii romb ko ba àgg ci 520 milyoŋi nit ci mujjug xarnu bii.
Xeeti way dëkk yi:
Ø Way dëkki goxub Afrig tollu nañu ci lu jege 350 milyoŋ ciy nit, maanaam lu tollook ay fukki yoon la dëkk Isipt ciy way dëkk, ñi ngi séntu bii lim àgg ci 520 milyoŋ ciy nit atum 2000. Ø Way dëkki gox bi ñi ngi sosoo ci ay: ñu ñuul, ay araab, ay tubaab ak lenn ci ay xeet yu bawoo Asi, ñu ëpp ci ñoom nag ay waa Siin lañu aki waa End. Ø Ñu ñuul ñi: ñooy ñi cosaanoo ci gox bi, ñoom nag ñi ngi nekk ci digg bi ak ci bëj-saalum gi. Ñoom nag daje nañook ag jaay doole gu mag gu tukkee ci way sanc yi, rawati na ci jamono ji nekk ci diggante ñaari xarnu yii: 16 ak 17. ñoom sancaan yi ñoo sawarloo njàppum jaam mi te di ci xiirtale, rawati na ci tefesi sowwu Afrig yi ak mbalkam Kongoo, loolu waral ñu ray lu sakkan ci waa Afrig yi, ña ca des gàddaay dugg ci biir gox bi. Ø Araab yi: ñi ngi nekk ci xaaj bu bëj-gànnaar bi ci gox bi, rawati na ci réewi naar yi, di: Isipt, Sudaan, Libi, Tinisi, Alséeri, Marog, Gànnaar ak Somaali. Séenub lim dees na ko nattale ci 100 milyoŋ ciy nit, maanaam luy tollook 2/7 ci way dëkki gox bi. Tàkk gu mag gi nag mooy aji tàqale ji tàqale diggante ñu ñuul ñi ci bëj-saalum ak naar yi bi bëëj-gànnaar Ø Waa Tugal yi: ñi ngi ñëw ci gox bi ànd ak cancug Tugal gi la ko dale ca 17eelu xarn. Ñu seet fa gën a neex wàcc fa, muy barab yi gën a neex a dëkke, fi suuf si yekkatikoo, klimaa ba méngoo fa, ci penku Afrig, ci bëj-saalumu Afrig ak ci Rodisiyaa ak Malaawi. Teg nanu loxo bëj-saalumu Afrig, sosal fa séen bopp am pénc (republique) mu temb, ñu yor fa cang ga ak njiit la ci kaw ëppte (majorité) gu nit ñu ñuul ña, di fa doxal it politigu teqale ci biiru xeet (walla boddante ci biiru xeet). Néewte gu weex googu it (minorite blanche) ci Rodisiyaa tegoon na loxo ca nguur ga walla àtte ga, daal di jibal ag tembam, di def it politig bu mel ne ba ñuy doxal ca bëj-saalumu Afrig, muy boddante ci biiru xeet Ø Néewte yu Asi yi: ñi ëpp ci ñoom ay waa Siin lañu aki waa End, ñi ngi ci digg ak bëj-saalumu Afrig, ñi ëpp ci ñoom it canc gi lañu àndaloon ñëw fi. Ña ca gën a bari dañuy liggéey ci yaxantu, ñenn ci ñoom dañuy def ay mecce yu ndefar (industrie). Jafe-jafey way dëkk yi fi cosaanoo: Ø Deltu ginnaaw gi jokkoo gi (communication) def Ø Tas gu fa mbas yi tas ak tawat yi ngir méngoodig melokaani klimaa bi Ø Ñàkk a tembug koom-koomu Afrig bi ak lënku gu mu lënku ci koom-koomu réewi sancaan yi Ø Boddanteg xeet gi ci bëj-saalumu Afrig ak ci Rodisiyaa Ø Nekk gi yenn néewte yi di ay jàmbur (dëkkunu fi) nekk ci yenn ci réewi gox bi Ø Ñàkk a jëm kanam ci wàllug njàggale ak xereñ yi manul a ñàkk cig jëm kanam ak màggug koom-koom.
![]() |
Cosaan ak diine
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Xool: Diiney Afrig
Làkk
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Gëstukatu-làkk yi ci xayma nee nañ 2 000 làkk ci goxu Afrik, ñu boole leen ci ñeenti mbooloo, làkk yi fa cosaanoowul bokkuñu ci.
Xool it
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]Lëkkalekaay yu biti
[Soppi | soppi gongikuwaay bi]- History of Africa The last tribal states.
Afritugalasi | Oseyaani | Afrig | Tugalasi |
Bëj-gànnaaru Aamerig | Tugal | Asi | Bëj-saalumu Aamerig |